Geschiedenis van het condoom
Heel wat mensen zullen misschien denken dat het condoom een recente menselijke uitvinding is, die pas sinds de opkomst van Aids opdook, maar zij slaan de bal mis. Het condoom zou al enkele duizenden jaren gebruikt worden als methode tegen geslachtsziekten en ongewenste zwangerschappen. De materialen en doeltreffendheid zijn sindsdien natuurlijk enorm geëvolueerd. Een impressie.
Door de negatieve en vaak dubbelzinnige houding die in de maatschappij tegenover geboortebeperking lang heerste, heeft het condoom net als andere voorbehoedsmiddelen wel lange tijd in de taboesfeer vertoefd. Condooms lagen soms wel in de nachttafel, maar er werd vooral met geen woord over gerept. De opkomst van Aids zorgde voor een gedeeltelijke mentaliteitswijziging. In het westen is het condoom sindsdien reeds vrij goed ingeburgerd, hoewel op tijd en stond voorlichtingscampagnes nodig zijn om het gebruik aan te moedigen. De situatie is dus nog steeds niet ideaal.
In de landen van de derde wereld, die het zwaarst getroffen worden door Aids, is de situatie veel schrijnender. Aids richt er een regelrechte ravage aan onder de tieners en de beroepsbevolking met naast al het menselijke leed ook alle economische gevolgen vandien. Vele beleidsmensen in de Afrikaanse landen getuigen vaak van een ontstellend gebrek aan kennis op dit vlak en een gebrek aan interesse voor deze problematiek. Zo was er enkele jaren geleden heel wat beroering rond de uitspraken van de Zuid-Afrikaanse president Mbeki, die in een speech verkondigde dat er geen verband zou bestaan tussen het HIV-virus en de ziekte Aids.
Maar hoe lang kent de mens reeds het gebruik van het condoom als middel tegen geslachtsziekten en zwangerschappen?
De antieke wereld
De mens gebruikt al zeer lang bepaalde methodes en middelen om geslachtsziekten en ongewenste zwangerschappen te voorkomen. Periodieke onthouding, coïtus interruptus, vaginale spoelingen en sponsjes zijn dergelijke eenvoudige en allesbehalve waterdichte methodes. Wanneer ze juist voor het eerst gebruikt werden valt niet meer te achterhalen. Hetzelfde geldt voor het condoom.In ieder geval zijn al sporen van condoomgebruik teruggevonden die teruggaan tot het Oude Egyptische rijk. Op muurschilderingen vond men afbeeldingen van een soort primitieve condooms (linnen zakjes). Over het doel van dit condoomgebruik zijn specialisten het wel niet eens. Men twijfelt tussen een ritueel gebruik en de aanwending ervan om gezondheidsredenen. Men heeft ook geen uitsluitsel of het als voorbehoedsmiddel gebruikt werd.
Ook in Japan en China werden sporen ontdekt die ver teruggaan in de tijd. Zo zouden de Japanners een soort condooms van leer of schildpadhoorn gebruikt hebben. Ook de Romeinen kenden een vorm van condooms, vervaardigd uit de ingewanden van dieren (blaas, darm).
Van de middeleeuwen tot de seksuele revolutie in de jaren '60
Na de val van het Romeinse Rijk verdween het condoom in Europa blijkbaar een tijd van het toneel. In ieder geval werden enkel sporen teruggevonden die teruggaan tot het einde van de Middeleeuwen. De oudste condooms die teruggevonden werden, dateren uit ca. 1640. Archeologen troffen ze aan bij opgravingen in het Engelse Dudley Castle. Bij oudere sporen gaat het vooral om afbeeldingen in schilderijen. Vooral in de 16de eeuw zou het gebruik terug ingeburgerd geraakt zijn doordat de geslachtsziekte syfilis in die periode epidemische vormen begon aan te nemen. Er waren verschillende (onrechtstreekse) oorzaken die deze groeiende verspreiding in de hand werkten : oorlogen (met troepenverplaatsingen en soldaten op zoek naar vertier), verbetering van het transport, het groeiende handelswezen, toenemende verstedelijking (met publieke baden en groeiende prostitutie),...In de volgende eeuwen werden condooms vooral vervaardigd uit stoffen (zijde, linnen) of de ingewanden van dieren (blaas, darm, blindedarm) zoals vissen, schapen en geiten. Deze condooms konden meermaals gebruikt worden en werden onderaan voorzien van een lintje om het geheel beter af te sluiten. Over de herkomst van de benaming "condoom" bestaan verschillende theorieën. De meest aanvaarde theorie stelt dat de benaming afgeleid is van het Latijnse woord "condus", wat zoiets als "opvangmiddel" betekent.
Vanaf de 17de en 18de eeuw werd ook in geschreven bronnen melding gemaakt van het gebruik van condooms, bijvoorbeeld in de geschriften van bekende figuren als Casanova en Marquis de Sade. Vanaf deze periode doken in grote steden ook handelszaken op waar condooms verkocht werden en schrok men er zelfs niet voor terug er reclame rond te maken (advertenties, aanplakbiljetten). De ontwikkeling van gevulkaniseerd rubber door Goodyear in 1844 zorgde voor een revolutie in de productie van condooms. Men moest nu niet langer gebruik maken van dierlijke ingewanden en massaproductie werd mogelijk.
Een grote domper op het succes bleef evenwel de negatieve en vaak dubbelzinnige houding die in de samenleving aangenomen werd tegenover geboortebeperking en voorbehoedsmiddelen. De Kerk verzette er zich ook met hand en tand tegen. Dit betekende niet dat voorbehoedsmiddelen niet gebruikt werden als bescherming tegen geslachtsziekten of als contraceptie, maar wel dat dit vooral taboe bleef. Er werd gewoon niet over gesproken.
Er bestond in de meeste landen ook lang een dubbele standaard : van mannen werd het gebruik van condooms om geslachtsziekten te voorkomen getolereerd, maar bij vrouwen kon het ook dienen als middel tegen ongewenste zwangerschappen en daarom niet getolereerd. Dit gebeurde in democratische samenlevingen, zowel als in dictaturen. De Nazi's verboden het gebruik van condooms in de huiselijke sfeer omdat de vrouwen zoveel mogelijk kinderen dienden te krijgen om een superieur ras te kunnen creëren. Duitse soldaten mochten daarentegen wel condooms gebruiken omdat geslachtsziekten een ravage in het leger konden aanrichten. Met soldaten in de ziekenboeg kan je immers een tijd lang niets aanvangen.
Na de seksuele revolutie
Vreemd genoeg zorgden het feminisme van de jaren '60, de seksuele bevrijding en het wegvallen van "morele" belemmeringen niet voor een algehele doorbraak van het condoom. De opkomst van de pil als contraceptiemiddel en het feit dat geslachtsziekten als gonorroe en syfilis op dat moment uitstekend konden behandeld worden, zorgden voor het in onbruik raken van het condoom. Steeds minder mannen zochten daarenboven hun vertier bij prostituees, die vertrouwd waren met het gebruik van condooms, omdat de seksuele revolutie voor heel wat gewillige seksuele partners zorgde.Men spreekt nu nog altijd over "rubbertjes", maar eigenlijk werd rubber als grondstof reeds in de jaren dertig en veertig vervangen door een soort vloeibare latex. De veiligheid en "beschermingsfactor" is sindsdien nog enorm toegenomen door toepassing van vernieuwende technieken en productieprocessen. Daarenboven kan je condooms kopen die al voorzien zijn van een zaaddodende pasta. Deze verhoogt de bescherming niet, maar wel de contraceptieve werking. In de jaren negentig werd daarnaast een condoom voor vrouwen ontwikkeld.
Bronnen :
DOOLEY, MM. "History of the condom." In : J Royal Soc Med 87:58, Januari 1994.
YOUSSEF, H. "The history of the condom." In : J Royal Soc Med 86:266-228, April 1993.
Paul Willems